Mesopotamya

Ang Mesopotamya mao ang dapit nga gisugdan sa pipila sa kinaunhang mga sibilisasyon. Giila usab kini isip Tabunok nga Medyaluna. Tungod sa iyang tabunok nga kayutaan, dinhi mitubo uban sa agrikultura ang mga sibilisasyon sama sa Sumer, Akad, Babilonya, Asirya, ug Kaldeya. Karon ang Mesopotamya gilangkoban sa mga modernong estado sa Irak ug gamayng bahin sa Iran.

Heyograpiya

Mapa sa Mesopotamia

Ang ngalan nga Mesopotamia mahubad ngadto sa "Yuta sa tunga sa duha ka Suba". Kini tungod kay anaa man kini sa tunga sa suba sa Tigris ug suba sa Euphrates. Tungod sa iyang estratehikong lokasyon, tabunok nga yuta, ug maayong klima, ang Mesopotamia nahimong duyan sa kasaysayan ug sibilisasyon.

Ang mga Sibilisasyon

Ang mga Sumeriano

Mapa sa Sumeria

Bag-o pa miabot ang tuig 4000 B.K., ang mga maguuma nga mga tribo gikan sa kabukiran sa Iran mipuyo sa habagatang bahin sa Mesopotamia. Kini nga mga tribo, nga gitawag ug mga Sumerianon, maoy nahimong unang mga lumulopyo sa rehiyon.

Ang mga Sumeriano nagtukod og mga gawasnong dakbayan-estado, diin tagsa-tagsa gipamunoan ug mga paring hari. Ilang gitanman ang tabunok nga yuta ug gihimo-ag kanal ug dike ang duha ka suba, aron dili mobaha inig ka ting-ulan ug aron usab adunay irigasyon sa ting-init.

Niadtong mga 3500 B.K., ilang giimbento ang pagsulat, busa nahimo na nilang matala ang pipila ka importanteng mga panghitabo sa ilang kapanahonan. Ang ilang panulat gitawag ug kuneporme, tungod sa ilang wedge-like nga mga karakter. Ang gigamit nga tawag nga kuneporme gikan sa latin nga cuneus (wedge) ug forma o porma.

Gawas sa pagsulat, naimbento usab sa mga Sumeriano ang daro ug ang ligid. Sila ang unang nakahimog mga siyudad, unang mga eskwelahan, simbahan, ug unang mga basahon. Nahisulat usab nila ang labing unang natala nga pamalaod, ang balaod ni Ur-Nammu, ang hari sa dakbayan-estado sa Ur, niadtong mga 2050 B.K. Sila usab ang labing unang nakagamit ug dinaghan sa metal nga bronse.

Akkadia

Usa ka inskripsyon sa bato bahin sa mga kadaogan sa usa ka Akkadiyanhong hari

Niadtong 300 B.K., ang mga nomadikong Akkadiano mibalhin og puyo ngadto sa amihanang bahin sa Mesopotamia, ug gitukod ang dakbayan-estado sa Akkad. Niadtong 2334 B.K., gibuntog ni Haring Sargon sa Akkad ang mga dakbayan-estado sa Sumeria.

Gamit ang kusog, gipalapdan ni Sargon ang iyang gingharian gawas sa utlanan sa Sumer, ngadto sa kayutaan sa Golpong Persiano, ug pakasadpan ngadto sa baybayon sa Mediterranean. Iyang natukod ang kina-unhang imperyo sa kalibotan, ang Imperyong Akkadiano, nga milungtad og hapit duha ka siglo.

Apan ang mga misunod ni Sargon huyang ug dili maayong mga lider. Busa, pagkahuman sa dinastiya ni Sargon, nahugno ang Akkadia.

Babylonia

Usa ka bahin sa Kodigo ni Hammurabi

Sa hapit na mahuman ang 2000 B.K., ang mga Amorita, usa ka pundok sa mga tawong Semitiko gikan sa Syria, misulong sa Mesopotamia ug mipuyo sa rehiyon. Ang ilang lider, si Sumuaburn, maoy nahimong unang hari sa Babylonia. Ang Babylonia gingalan tungod sa iyang kapital nga dakbayan, ang Babylon. Ang usa sa kaliwat ni Sumuaburn mao si Hammurabi, usa ka isog nga mananakop. Iyang gi-inatan ang gingharian ngadto sa Syria sa amihanan, Elam sa habagatan, ug sa kabaybayonan sa Mediterranean sa kasadpan. Tungod niini, iyang natukod ang Imperyong Babyloniano.

Gawas sa iyang pagkamilitaristiko, maayo usab nga pamuno si Hammurabi. Sa iyang paglingkod nahitabo ang bulawanong panahon sa Babylonia. Ang iyang dakong natampo sa pagagamhanan mao ang Kodigo ni Hammurabi, diin gitala ang mga balaod ug mga polisiya sa gobyerno. Gikan niini ang mga balaod sama sa "mata para sa mata" ug "ngipon para sa ngipon", nga nagpasabot nga kung unsa ang gikuha mao usab ang ibayad.

Assyria

Usa ka imahen sa mga sangka ni Tiglath-Pileser III

Niadtong mga 2900 B.K., usa ka pundok sa mga tawong semetiko, ang mga Assyriano, mipuyo sa amihanang rehiyon sa Bayblonia. Ilang gitukod ang ilang uluhang dakbayan sa kilid sa suba Tigris, ug ginganlan nila kini'g Assur, sip pasidungog sa ilang dioys sa gubat, si Ashur. Sila mga manggugubat ug mga brutal nga mga tawo.

Human makat-oni ang paggamit sa puthaw gikan sa mga Itita, ilang gi-usab ang pakiggubat. Naghimo silag mga puthaw nga mga hinaggiban, nag-organisar og mga dibisyon sa mga karwaheng iggugubat, ug gipalambo ang mga taktika sa mga tigpana ug mga tigbangkaw. Naghimo usab silag mga grupo sa mga enhinyero aron bantayan ang paghimo ug paggamit sa mga makinang para sa siege. Uban sa ilang gigamit nga makina mao ang battering ram aron gub-on ang mga paril sa kaaway nga dakbayan.

Human mabuntog ang Babylonia, Phoenicia, ug Syria, gitukod ni Tiglath-Pileser I ang Imperyong Assyriano. Ang kinatumyan sa gahom sa imperyo nakab-ot sa paghari ni Tiglath-Pileser III, ang kinabantugan nga emperador nga Assyriano. Siya matawag og usa ka henyong militar kay wala gayod siya mapildi sa iyang mga sangka. Iyang gisakop ang Armenia, Syria, Ehipto, ug uban pang mga kayutaan.

Usa sa mga misunod kang Tiglath-Pilaser III mao si Sennacherib, kinsa mibalhin sa kapital gikan sa Assur ngadto sa Niniveh (gipangalan ngadto kang Nina, ang ilang dioys sa gugma). Apan sa pagkahari ni Ashurbanipal, mihuyang ang imperyo. Dili ganahan og gubat si Ashurbanipal, busa nahunong ang ekspansyon sa Imperyo. Niadtong 612 B.K., nahulog ang Niniveh sa kamot sa hiniusang pwersa sa Chaldean ug Medes.

Chaldea

Ang Nagbitay nga mga Tanaman sa Babylonia

Gikan sa nahugno nga Assyria misikat ang Chaldea, kinsa gitawag usab og "Ikaduhang Imperyong Babyloniano". Kini gitukod ni Nabopolassar, ang nakapildi sa Niniveh. Ang mga Chaldeano usa ka pundok sa mga tawong semetiko gikan sa Disyerto sa Arabya.

Ang kinatumyan sa gahom sa imperyo nakab-ot sa pagkahari ni Nebuchadnezar, anak ni Nabopolassar. Ang iyang damgo mao ang pagpabalik sa kanhi gahom sa unang Imperyong Babyloniano. Sa iyang pagkahari, iyang nabuntog ang mga kasikbit nga mga gingharian sa Phoenicia, Syria, ug Ehipto. Niadtong 586 B.K., iyang gisakop ang Jerusalem ug gidala ang mga Hudiyo ngadto sa Babylonia. Siya usab ang nagpatukod sa Nagbitay nga mga Tanaman.

Human sa kamatayon ni Nebuchadnezzar, ang imperyo paspas nga nahusno. Ang katposang tigdumala, si Nabonidus, mibiya sa mga buluhaton sa estado kay mas hilig siya sa mga pagtuong arkeyolohikal. Niadtong 539 B.K., ang Babylon (kapital sa Imperyong Chaldeano), misurender ngadto sa mga Persiano.

Reperensya

Zaide, Sonia M. World History. Metro Manila: All-Nations Publishing Co., Inc., 1994. ISBN 971-642-110-2